مدت زيادي فکر مي کردم تشابه اشعار حافظ و سعدي، با توجه به اين که دوران حيات سعدي را پيش تر از حافظ ذکر کرده اند، به دليل تضمين هاي هنرمندانه اي است که حافظ با توجه به شهرت بالاي سعدي از اشعار او کرده. از اين منظر سعدي را يک شاعر درباري مي دانستم که به لطف قدرت حاکمان و بدون برخورداري از هنر آن چناني در ميان مردم معروف شده؛ حافظ هم با تأخير حدود دو قرن اشعار او را که ورد زبان مردم بوده، با هنر خاص خود در ميان اشعارش به کار برده. اما با اين تحليل به سختي مي شد باور کرد که دوازده مصراع کاملاً يکسان از سعدي در ميان اشعار حافظ وجود داشته باشد و حافظ نه تنها به ضمني بودن آن ها در شعرهايش اشاره نکرده، بلکه يک اشاره ي خشک و خالي به خود سعدي در ميان انبوه شعرهايش نکرده باشد. توجه کنيد که تضمين در شعر فارسي عمدتاً با اشاره ي مستقيم به صاحب اصلي بيت تضميني همراه است. چنان که خود سعدي وقتي از فردوسي تضمين مي کند که:
ميازار موري که دانه کش است – که جان دارد و جان شيرين خوش است
در بيت قبلي مي آورد:
چنين گفت فردوسي پاک زاد – که رحمت بر آن تربت پاک باد
يا محمد حسين بهجت تبريزي (متخلص به شهريار) وقتي از خود حافظ تضمين مي کند که:
همه شب در اين اميدم که نسيم صبحگاهي – به پيام آشنايي بنوازد آشنا را
پيش تر اشاره مي کند که:
چه زنم چو ناي هر دم ز نواي شوق او دم – که لسان غيب خوش تر بنوازد اين نوا را
به نظر مي رسد يکسان بودن يک بيت يا حتي يک مصراع بين دو شاعر بدون ذکر صاحب اصلي فقط خبر از يک ي مي دهد. مگر اين که آن بيت يا مصراع واقعاً در جامعه جا افتاده باشد و همه اطلاع داشته باشند صاحب اصلي آن کيست. در اين صورت ذکر نام صاحب اصلي ضرورت ندارد. مثلاً حافظ خيلي استادانه به بيت مشهور منتسب به رودکي (بوي جوي موليان آيد همي – ياد يار مهربان آيد همي) اشاره مي کند و آن را اين گونه در خلال غزل دل انگيز خود مي آورد:
خيز تا خاطر بدان ترک سمرقندي دهيم – کز نسيمش بوي جوي موليان آيد همي
مع الوصف استفاده ي حافظ از دوازده مصراع سعدي يا مي تواند به دليل شهرت بسيار زياد سعدي و آن دوازده مصراع باشد، يا يک سوء استفاده. همان طور که گفتم حافظ حتي در ميان تمامي اشعارش کوچک ترين اشاره اي به شخص سعدي هم نکرده. از طرفي حافظ يک سوء استفاده گر نيست! و از طرفي حافظ با آن مشخصات نيازي به سوء استفاده از آثار يک شاعر مشخصاً متوسط ندارد.
مسئله فقط به آن دوازده مصراع خلاصه نمي شود. روح حاکم بر شعرهاي حافظ، يعني عشق، بر شعرهاي سعدي هم حاکم است؛ فقط با اين تفاوت که حافظ عشق را از زمين کنده و به اوج آسمان رسانده و سعدي عشق را روي زمين به بند کشيده. آيا اين جا هم بايد گفت حافظ تحت تأثير شهرت سعدي از عنصر خاص او سود برده و حتي اسمي هم از سعدي در ديوانش نياورده؟
مسئله فقط به اين ها ختم نمي شود. تشابه اصطلاحات و واژگان مورد استفاده ي دو شاعر بسيار زياد است. حافظ مي گويد:
از کيمياي عشق تو زر گشت روي من – آري به يمن لطف شما خاک زر شود
و سعدي مي گويد:
گويند روي سرخ تو سعدي که زرد کرد – اکسير عشق بر مسم افتاد و زر شدم (!)
معني اين فقط تقليد است و حافظ با آن شخصيت اهل تقليد نيست و از طرفي نيازي به تقليد ندارد و از طرفي سعدي با آن هنر محدود براي حافظ نمي تواند جايگاه يک تقليد شونده را داشته باشد.
همه ي اين ها بود تا زماني که يک اصطلاح اختصاصي حافظ، يعني "غلامِ همت"، را در يک بيت سعدي ديدم! نه، اين يکي ديگر به هيچ وجه قابل توجيه نيست. اين فقط نشانه ي کارشکني است. اين بوي توطئه مي دهد. و با کمي تأمل پي به زواياي اين توطئه بردم. بله، سعدي يک شاعر درباري بوده که پس از حافظ مي زيسته و به طور مشخص براي تحت الشعاع قرار دادن حافظ شعر مي سروده. او عشق آسماني حافظ را به زمين تقليل داده و با تبليغات زياد سعي داشته توجهات را از حافظ به سوي خود معطوف کند. او حتي هيچ ابايي از تقليدِ صريح از حافظ نداشته. در ضمن او هنر چندان والا و قابل اعتنايي هم نداشته. گاهي با دقت در اشعار سعدي آن ها را صرفاً نوعي بازي ناشيانه با کلمات مي بينم؛ و گاهي برخي آن ها را مهمل گويي محض مي بينم! به اين بيت سعدي توجه کنيد:
هزار باديه سهل است با وجود تو رفتن – اگر خلاف کنم سعديا به سوي تو باشم
مرد مي خواهم اين بيت را معني کند!
به هر حال از يک طرف به دليل سادگي و قابل فهم بودن اکثريت اشعار سعدي و از طرفي تحت تأثير تبليغات هدفمند حاکمان به منظور منحرف کردن اذهان از حافظ، اين سعدي است که در ميان طبقه ي تحصيل کرده (؟)ي ايران شهرت و مقبوليت زيادي دارد.
درباره این سایت